۶-بر چه اساس نظام علیت باعث بروز و ظهور تفاوت در نظام خلقت می شود ؟
برای مشخص شدن این مطلب نظام را به دو قسمت ، نظام طولی و نظام عرضی تقسیم می کنیم تا با توجه به نظام حاکم ( علیت ) متوجه شویم که چرا تفاوتها ظاهر می شوند .
- نظام طولی :
مقصود از نظام طولی، ترتیب در آفریدن و خلق اشیاء و به اصطلاح ترتیب در فاعلیت خدا نسبت به اشیاء و صدور اشیاء از اوست .
علو ذات پروردگار و قدوسیت او اقتضا دارد که موجودات رتبه به رتبه و پشت سر یکدیگر نسبت به او قرار داشته باشند هر چند که این اولویت زمانی نیست. خدای متعال آفرینش را با نظام خاص و ترتیب مشخص اراده و اجرا می کند. در این نظام ذات حق در راس همه موجودات قرار دارد و ملائکه مجریان فرمان او هستند. بین خود ملائکه هم سلسله مراتب محقق است و بعضی نسبت به بعضی دیگر ریاست دارند.
فراموش نشود که نظام فرماندهی و اطاعت در بین خدا و ملائکه جنبه تکوینی و حقیقی دارد نه قراردادی و اعتباری، و فرمان خدا حرف نیست بلکه ایجاد است.
این که قرآن گاهی امور را به ملائکه نسبت می دهد و گاهی به خدا، رمزش این است که کار خدا نظم و ترتیب دارد و اراده خدا به آفرینش و ترتیب جهان عین اراده نظام است.
نبودن نظام معین بین موجودات مستلزم این است که هر موجودی بتواند منشا ایجاد هر چیزی بشود.
واجب بودن واجب، و ممکن بودن ممکن ذاتی آنهاست، یعنی این گونه نیست که ممکن الوجود ممکن بود واجب باشد و واجب الوجود ممکن بود ممکن باشد ولی تصادفاَ و به واسطه یک علت خارجی یکی ممکن شد آن دیگری واجب.
مراتب ممکنات هم همین گونه است، همه اشتباهات که گاهی فرض می شود کامل در جای ناقص بنشیند و ناقص در جای کامل از آنجا پیدا شده که افراد، قطعیت و ضرورت و روابط ذاتی موجودات را متوجه نمی شوند و رتبه موجودات را در جهان هستی از قبیل مراتب قراردادی و اعتباری در اجتماع انسانی فرض می کنند.
همه اشتباهات از قیاس نظام ذاتی جهان با نظام قراردادی اجتماع ناشی می شود. این گونه که افراد پیش خود فرض می کنند هیچ مانعی نیست که فلانی رئیس باشد و دیگری مرئوس، موجودی بالا باشد و موجودی پایین، وجودی کاملتر باشد و دیگری ناقصتر و ... .
این طرز تفکر در نظام هستی اشتباه است. در نظام هستی مرتبه هر وجود عین ذات او و تخلف ناپذیر است درست مانند سلسله اعداد. در صف اتوبوس می توانیم افراد را عقب و جلو کنیم، ولی در سلسله اعداد جای عدد پنج را نمی توانیم تغییر دهیم. هر چیزی جای خاصی دارد و فرض آن در جای غیر خودش مساوی است با از دست دادن ذات آن ( علت بودن علتی برای معلول معین و معلول واقع شدن معلولی برای علت معین جعلی و قراردادی نیست که بتوان تغییرش داد. )
- نظام عرضی :
یعنی زمانی که شرایط مادی برای بوجود آمدن یک پدیده لازم است.
به موجب این نظام است که تاریخ جهان وضع قطعی و مشخصی پیدا می کند و هر حادثه در مکان و زمان خاصی پدید می آید.
در این نظام علت مادی و زمانی برای تولد یک فرزند، پدر و مادر هستند و علت رشد یک گیاه، آب و خاک و هوای مناسب است. اینها علت اعدادی هستند نه ایجادی. یعنی این علت ها بوجود آورنده معلولات نیستند و تنها زمینه بوجود آمدن را از ناحیه خالق و فاعل ایجاد می کنند. گاهی این معلولات در درجه ای بالاتر از علل خود قرار می گیرند. ما معمولاَ وقتی یکی از پدیده ها را مورد سوال و تردید قرار می دهیم فقط به خود آن پدیده توجه می کنیم و حساب نمی کنیم آن پدیده در نظام هستی چه جایگاهی دارد در حالی که هر پدیده ای خواه نیک باشد خواه بد، معلول یک سلسله علل مخصوص است. ( یک حریق بدون ارتباط با عوامل دیگر رخ نمی دهد.) همه اجزای جهان یک اتصال و پیوستگی بهم دارند و هیچ چیز مستقل و منفرد نیست.
اصل وابستگی اشیا در حکمت الهی مفهوم جدی تری پیدا می کند و آن تجزیه ناپذیری جهان است.
به کوشش: خانم وثوقی
کلاس سرکار خانم محمدزاده