«مصیر»، مصدر میمی از اسم صار است که معنای اسم مکان و اسم زمان می‌دهد. در این آیه اسم مکان است. یعنی جایگاهی که گردیدنش و صیرورتش (1)، مناسب آن جایگاه است. یک وقت آن جایگاه، فَادْخُلِی فِی عِبَادِی(فجر/29) است، جایگاه همنشینی با امیرالمومنین (ع) است، گاهی هم مصیر و جایگاهش می شود جهنم و همنشینی با شیاطین و آنهایی که مغضوب الهی هستند. فرض کنید که ۵۰ نفر در یک کلاس به مدت یک سال شرکت کنند. این افراد در این یک سال، حرکت مکانی (سیر و حرکت عرضی) یعنی رفت و آمد و شرکت در کلاس دارند، که مقدمه حرکت یعنی تحول نفسانی و صیرورت آنها می شود و قرار است با این سیر، صیرورت عالِم شدن رخ بدهد. فرض کنید کسی به نحوی صیر کند که رفوزه شود، جایگاه او شبیه افرادی که قبول شدند، نخواهد بود. آنها قبول شده، صیرورت قبولی داشتند و به کلاس بالاتر می‌روند در حالی که فرد رفوزه باید بیرون برود. از این رو  خداوند در سوره یس، آیه ۵۹ می‌فرماید: وَ امْتازُوا الْیَوْمَ أَیُّهَا الْمُجْرِمُونَ؛‌یعنی امروز جدا می شوند، به اقتضای صیرورتی که در این دنیا داشته ‌اند. امروز(الیوم) یعنی یوم القیامه، یوم الدین، آنجایی که قرار است غربال بشویم. آن آیاتی که از راجعون صحبت می‌کنند مثل این می‌مانند که بگوییم، همه رفتند مدرسه و برگشتند؛ ولی اینکه صیرورت چگونه بود، مهم است، این که آیا قبول شدند و در نهایت به کلاس بالاتر رفتند یا خیر؟ لذا خداوند می‌فرماید شما برای اینکه بتوانید صیرورت پیدا کنید بهترین صورت را دارید(صَوَّرَکُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَکُمْ) نتیجه این صیرورت، نِعمَ الْمَصِیرُ است  یا اینکه بدترین جایگاه، بِئْسَ الْمَصِیرُ.     

خداوند در آیه 126 سوره بقره می فرماید:

وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ اَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّـهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ قالَ وَ مَنْ کَفَرَ فَاُمَتِّعُهُ قَلِیلاً ثُمَّ اَضْطَرُّهُ إِلی‏ عَذابِ النَّارِ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ

زمانی (را یاد کن) که ابراهیم عرض کرد: «پروردگارا، این (سرزمین) را شهری امن قرار ده و به کسانی از ساکنان آن که به خدا و روز قیامت ایمان دارند، از انواع محصولات روزی رسان.» فرمود: «(دعای تو را مستجاب کردم؛) ولی هر کس کفر ورزد، او را اندکی بهره ‌می‌دهم، سپس او را به عذاب آتش گرفتار می‌کنم، و (این) چه بد سرانجامی ‌ست.»

طبق مثالی که ذکر شد عده ای از علیرغم فراهم بودن کلاس، معلم، کتاب و... از استاد بهره ای نمی برند و جایگاهشان رد شدن و اخراج است و به کلاس بالاتر نمی‌روند. لذا  خداوند می‌فرماید که ای انسان، شما حرکت الی الله دارید اما این حرکتتان حرکت جوهری نفسانی است که نوعی شدن نفس است که نفس شیطانی شود یا رحمانی گردد.

مولوی می گوید:

چه آساید به هر پهلو بغلتد         هر آن کز خار سازد او نهالین

آدم در بستر خواب  به این پهلو و به آن پهلو می غلتد تا آسایش پیدا کند، قرار است بستر، جایگاه آسایش باشد؛‌ اما کسی که بسترش را پر از خار کرده است، دیگر در آنجا نمی تواند آسایش بیابد. اگر نحوه صیرورت انسان در این عالم، یعنی تحول نفسانی و حرکت جوهری او نه حرکت عرضی او، تبدیل شدن به انسان حسود،‌بخیل، خودخواه، متکبر و... باشد، واقعیت‌های این حالات نفسانی مثل خارهای در بستر  هستند و پس  از این عالم،  بستر و جایگاه او «بِئْسَ الْمَصِیرُ »است.

برای توضیحات بیشتر به جلسه بیست و پنجم معاد برهانی در آیات قرآنی رجوع فرمایید. 

***********************

پاورقی:

1. «صیرورت»، یعنی انتقال و جابه‌‌جایی از حالتی به حالت دیگر (مفردات، راغب، ص ۴۹۸)صیروت هم حرکت و نوعی تغییر است؛ البته تغییر حالتی؛ به همین جهت صار را گردیدن و شدن هم معنی کرده‌اند.